پیسبوونی ژینگە بە تیشكی ئەتۆمی

وەرگێڕانی: بەهادین ئەحمەد 

دەسپێك: چەندین هۆكار لە گەردووندا هەیە كە دەبنە هۆی پیسبوونی ژینگە, هەندێك لەو هۆكارانە سرووشتین وەكو تیشكی گەردوونی و بوونی چەند توخمێكی تیشكدەر لە توێكڵی زەوی و گڵی كشتوكاڵیدا كە بەشێكیان بۆ زیندەوەر دەگوێزرێنەوە. هەروەها هەندێ‌ هۆكاری تر هەن دەستكردی مرۆڤن و, لەبەرەنجامی كار و چالاكییە جیاوازەكانی مرۆڤەوە پیسبوونی ژینگەی لێدەكەوێتەوە, وەكو تەقینەوە ناوكییەكان بە هەموو جۆرەكانیەوە و كارەساتی كورە ئەتۆمییەكان و خاشاكە تیشكدەرەكان, جگە لەو كارەساتانەی كە لە ئەنجامی كەوتنەخوارەوەی مانگە دەستكردەكان و كەشتیە ئاسمانیەكان پەیدادەبن كە بە وزەی ناوكیی كاردەكەن. لەلایەكی ترەوە بەكارهێنانی سەرچاوە تیشكدەرەكان لە بوارە پیشەسازی و پزیشكیەكاندا لەوانەیە لە كاتی گواستنەوەیاندا یاخود دزین یان دزەكردنیاندا ببنە هۆی پیسبوونی ژینگە و ڕوودانی كارەساتی گەورە و مەترسیدار بۆسەر ژیانی مرۆڤ و زیندەوەران.

سەرچاوە تیشكدەرەكان لە گەردووندا : 

یەكەم: سەرچاوە تیشكدەرە سرووشتییەكان:

ئەم جۆرە تیشكدەرە لە گەردووندا بۆ سێ‌ جۆر پۆلێن دەكرێن :

١. تیشكی گەردوونیی نەزانراو (x-ray) : 

ئەم جۆرە تیشكە لە ساڵی 1910 دا دۆزرایەوە كە لە هەسارە و كاكێشانەكانەوە بۆ سەر ڕووی زەوی دێن. لەمبارەیەوە زانایان باوەڕیان وایە سەرچاوەی ئەم تیشكەخۆڵ و پاشماوەی هەسارە تەقیوەكانە كە به) سۆبر نوفا) ناسراون. فۆتۆنی تیشكی گەردونی (x-ray) پێكهاتووە لە 87% پرۆتۆن, 11% تەنۆلكەی ئەلفا,1% ناوكە قورسەكان,  جگە لە ئەلەكترۆنە وزەبەرزەكان. تیشكی گەردوونی لەگەڵ ناوكی گەردیلەكانی بەرگە هەوای گۆی زەویدا ئۆزۆن (O3) كارلێك دەكات لەئەنجامدا ئەلەكترۆن, فۆتۆن, نیوترۆن و میزۆنەكان درووستدەبن. تیشكی گەردوونی لەكاتی تێپەڕبوونی بە بەرگە هەوای گۆی زەویدا دەبێتە هۆی بەرهەمهێنانی چەند توخمێكی تیشكدەر, بەشێوەیەك كە نیوترۆنەكانی لە هەوادا لەگەڵ ناوكی گەردیلەكانی توخمی (نایترۆجین 14) ی تیشكدەردا كارلێكدەكەن, لەئەنجامدا توخمی (كاربۆن 14) ی تیشكدەر بەرهەمدەهێنن كە نیوەتەمەنەكەی (5568 ساڵ)ە و, بەشداریدەكات لە پێكهێنانی گازی دووەم ئۆكسیدی كاربۆندا كە ڕووەك هەڵیدەمژێت, دواتر ئەم گازە بەهۆی خواردنی ڕووەكەوە لەلایەن ئاژەڵ یاخود مرۆڤەوە بۆیان دەگوێزرێتەوە.

٢. تیشكی دەرچوو لە توێكڵی زەوی : 

جگە لە تیشكی گەردوونی, سەرچاوەیەكیتری سرووشتیی تیشكدەر هەیە كە بریتیە لەو توخمە تیشكدەرانەی كە لە توێكڵی زەویەوە دەردەچن. ئەم جۆرە توخمە تیشكدەرانە بە زنجیرەیەك كارلێكی تیشكیدا دەڕۆن كە لە كۆتایدا توخمێكی ناتیشكدەر بەرهەم دەهێنن.

لە سرووشتدا سێ‌ زنجیرەی تیشكیی هەیە كە ئەمانەن :  

١. زنجیرەی یۆرانیۆمی (238)ی تیشكدەر كە بە توخمی قورقۆشم (206) كۆتای دێت. 

٢. زنجیرەی ئەكتینیۆم كە بە یۆرانیۆمی (235) دەستپێدەكات و, بە قورقۆشمی (207) كۆتایی دێت.

٣. زنجیرەی سوریۆم كە بە توخمی سوریۆم (238) دەستپێدەكات و, بە توخمی قورقۆشم (208) كۆتایی دێت .هەروەك گازی (ڕادۆن 222) ی تیشكدەر كە لە زنجیرەی (یۆرانیۆم 238) لەئەنجامی شیبوونەوەی هەردوو توخمی تیشكدەری (ڕادیۆم 226) و (ڕادۆن 222) پەیدادەبێت و, گازی (سۆرۆن 220)ی تیشكدەر لە زنجیرەی (سوریۆم 232) بەرهەم دێت.

٣. توخمە تیشكدەرەكانی لەشی مرۆڤ :

لەشی مرۆڤ بڕێكی كەم لە توخمە تیشكدەرەكان لە پێكهاتەیدا هەیە, لەوانە توخمە تیشكدەرەكانی (كاربۆن 14) و (پۆتاسیۆم 40), جگە لە گازە تیشكدەرەكانی وەك : ڕادۆن و سۆرۆن كە لە ڕێگەی كرداری هەناسە وەرگرتنەوە بۆ مرۆڤ دەگوێزرێتەوە كە بەهۆی شیبوونەوەی هەردوو توخمی یۆرانیۆم و سۆریۆم كە لە خاكدا هەن, پەیدادەبن. 

هەروەها مرۆڤ لە ڕێگەی خواردنی هەندێك لە جۆرەكانی خۆراكەوە بڕێك لە مادە تیشكدەرەكانی بۆ دەگوێزرێتەوە كە لە پێكهاتەی ئەو خۆراك و میوە و سەوزانەدا هەن, كاتێك بە مەبەستی گەشەكردنیان بڕێك لە مادەی فۆسفات كە توخمی یۆرانیۆمی تیشكدەر لە پێكهاتەیدایە دەكرێتە خاك یاخود كێڵگە كشتوكاڵیەكانەوە.

دووەم: سەرچاوە تیشكدەرە دەستكردەكان :

چەندان سەرچاوەی تیشكدەری دەستكرد لە گەردووندا هەیە, لەوانە:

١. تەقینەوە ناوكییەكان (ئەتۆمییەكان): 

ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە میانەی جەنگی دووەمی جیهاندا سێ‌ بۆمبی ئەتۆمیی تەقاندەوە. بۆمبی یەكەمی وەكو كاری ئەزموونگەری لە 16 ی یۆلیۆی 1945 دا لە بیابانی نیومەكسیكۆ تەقاند.هەروەها بۆمبی دووەم و سێیەمی لەو جەنگەدا بەسەریاباندا تەقاند كە لە ڕۆژی 6 ی ئەغسوتسی1945 یەكەم بۆمبی ئەتۆمیی بەسەر شاری هێرۆشیمادا بەكارهێنا و, ئەوی تریشیانی لە 9 ی ئەغسوتسی 1945 دووەم بۆمبی ئەتۆمیی بەسەر شاری ناكازاكیدا تاقیكردەوە.

٢. كورە ئەتۆمییەكان:

هەرچەندە كورە ئەتۆمیەكانی وڵاتانی جیهان لە چەندان بواری جۆراوجۆری گرنگدا بەكاردەهێنرێن لەوانە: بەرهەمهێنانی وزەی كارەبا و لابردنی سوێری ئاوەكان, بەڵام هەندێ‌ جاریش دەبنە هۆی پیسبوونی ژینگە و ڕوودانی كارەسات لە جیهاندا, لەچەندین ڕووەوە :

٢-١. ئاوی ساردكردنەوە : 

لە هەندێ‌ وێستگە ئەتۆمیەكاندا ئاوی ڕووبارەكان بۆ ساردكردنەوەی ناوجەرگەی كورەكان بەكاردەهێنرێن كە پاش دەرچوونیان دەبنە هۆی پیسبوونی ژینگە بەهۆی تێكەڵبوونیان بە توخمە تیشكدەرەكان. پیسبوونی ئاوی ڕووبارەكان بە توخمە تیشكدەرەكان و بەرزبوونەوەی پلەی گەرمیان, دەبنە هۆی كوشتنی ژمارەیەكی زۆری ماسیەكان و كۆچپێكردنی ژمارەیەكی زۆری تریان كە سەرەنجام دەبێتە هۆی زیانێكی بەرچاو بە سامانی ماسی. لە بەرامبەردا هەندێ‌ وڵاتی وەكو فەرەنسا و ئەڵمانیا بەمەبەستی بەرگرتن لەم جۆرە كارەسات و ڕووداوانە هەڵدەستن بە درووستكردنی دەریاچەی دەستكردی داخراو كە بەكاریدەهێنن لە خولی ساردكردنەوەدا.

٢-٢. خاشاك و پاشماوەی مادە تیشكدەرەكان :

سووتەمەنی بەكارهێنراو لە كورە و وێستگە ئەتۆمیەكاندا دوای جیاكردنەوەیان وەكو هەردوو توخمی (یۆرانیۆم و پلۆتۆنیۆم) لە وێستگەكانی چارەسەری سووتەمەنی, بڕێكی زۆر لە پاشماوەی خاشاكی توخمە تیشكدەرەكان دەمێنێتەوە كە بەسەدان تەن دەخەمڵێنرێت و بەپێی تێپەڕبوونی كات وبەردەوامی كار كەڵەكە دەبێت.

٢-٣. ڕوودانی دزەكردنی توخمە تیشكدەرەكان لە كورە ئەتۆمییەكان :

لە ماوەی ساڵانی ڕابردوودا بە هۆی دزە كردنی مادە تیشكدەرەكانەوە لە ژمارەیەك كورەی ئەتۆمی وڵاتانی جیهانەوە چەند كارەساتێكی پیسبوونی ژینگە ڕوویدا. لەوانە دزەكردنی تیشكی ئەتۆمی لەكورەی ئەتۆمی (تری مایلزئیلاند)ی ئەمریكا لەساڵی ١٩٧٩و, كارەساتی دزەكردنی تیشكی ئەتۆمی لە كورەی ئەتۆمی(چۆرنۆبل) كە لەساڵی ١٩٨٦ لە هەرێمی ئۆكرانیای سەر بە یەكێتیی سۆڤیەتی جاران ڕوویدا. لەبەر گرنگی و گەورەی مەرگەساتی ئەم ڕووداوە ژینگەییە, بە پێویستی دەزانم بە كورتی ئاماژە بە چۆنێتی و هۆكاری ڕووداوی (چۆرنۆبڵ) و, ئاماری زیانە گیانی و ماڵییەكانی و ڕادەی كاریگەری لەسەر ژینگەی ناوچەكە و دەوروبەری بكەم :

وێستگەی وزەی ئەتۆمیی (چۆرنۆبڵ) دەكەوێتە دووری (١٣٠كم)ی باكووری شاری (كییڤ)ی پایتەختی ئۆكرانیا و, (١٥كم)ی باكووری ڕۆژئاوای شاری (چۆرنۆبڵ)ی ڕووسیاوە .لەساڵی (١٩٧٧) بەمەبەستی درووستكردنی (١٠٠٠) میگاوات لە وزەی كارەبا, بەردی بناغەی (٦) كورەی ئەتۆمی لە ناوچەكە دامەزرا, لەهەمان ساڵدا (٣) لەو كورە ئەتۆمییانە بۆ ئەو مەبەستە بەگەڕخران و, ساڵی (١٩٨٣) كورەی ئەتۆمی (٤) كار پێكرا و كورەكانی (٥ و٦) لەدرووستكردنیاندابوون. ڕۆژی ٢٦/٤/١٩٨٦ هەڵەیەكی تەكنیكی لە بەشی ساركردنەوەی تایبەت بە كورەی ئەتۆمی (٤) ڕوویدا, كورەكە (١٦٠تەن) لەیۆرانیۆمی پیتێنراوی جۆری (238) و (٥٠٠تەن) لە گرافیتی تێدابوو, ئەم هەڵە و پەكخستنە بووە هۆی بەرزبوونەوەی پلەی گەرمای كورە ئەتۆمیەكە بۆ (4000 پلەی سەدی) و , دزەكردنی بڕێكی زۆر لە مادەی تیشكدەر و بەرزبوونەوەی بۆ ناو هەوا بەبەرزایی (200-1000م) كە ئەمەش تەواو پیسبوونی ژینگەی وشكانی و ئاوی و هەوایی ناوچەكە وئاوارەبوونی (130) هەزار لە دانیشتوانی ئەو ناوچەیە و چۆڵكردنی (30كم) لە ڕووبەری لێكەوتەوە و, (10كم)ی بە ناوچەی قەدەغەكراو دانرا و جموجووڵی هاتووچۆی تێدا ڕاگیرا و سەرجەم ڕێگەكانی داخران و, ماوەی (11ڕۆژ) ڕووداوی تیشكدانەكە بەردەوام بوو, (5000 تەن) لەمادەی جوراوجۆری ساردكەرەوە و كوژێنەرەوەی ئاگر بەكارهات بۆ كۆنترۆڵكردنی ڕووداوەكە و لەڕێگەی هەلیكۆپتەر و فڕۆكەی تایبەتەوە كارەكان ئەنجامدران و, هەمان ساڵ بەتەواوی كورەكە بەكۆنكرێت داپۆشرا لەترسی زیاتر دزەكردنی تیشكی ئەتۆمی بۆ دەرەوەی ناوچەكە. ئەم ڕووداوە گەورە ژینگەییە, گیانلەدەستدانی (23) كەس لە كارمەندانی كورەكە و ئەندامانی تیمەكانی ئاگركوژێنەوە و, برینداربوونی (203) كەس و ژەهراویبوونی (150) هەزار هاووڵاتی و پیسبوونی (1000كم) چوارگۆشەی لەزەوی ناوچەكە لێكەوتەوە .دواتر پسپۆڕان و تیمەكانی پاراستنی ژینگەیی هەستان بە هەڵكەندن و گواستنەوە و فڕێدانی خۆڵ و گڵی ناوچەكە بە قوڵایی (10سم) لەترسی پیسبوون و ژەهراویبوونی هەر ڕووەك و گیانەوەرێك كە لەناوچەكەدا بژێت .بەپێی ڕاپۆرتێكی گۆڤاری (مۆسكۆ نیوز) كە لە مانگی شوباتی 1989 بڵاوی كردۆتەوە كە بە كاریگەری كارەساتی (چەرنۆبڵ) لە یەكێك كێڵگەكانی حكومی بەخێوكردنی ئاژەڵان ڕوویداوە كە (50كم) لەو ناوچەیەوە دوورە :تەنیا لەساڵی (1987), (64) مانگا و بەرازی كەمئەندام لەدایكبوون كە هەندێكیان بێ‌ سەر و بێ‌ دەست و قاچ و بێ‌ چاون و, تەنانەت لەو ڕاپۆرتەدا حاڵەتی سەیر و سەرسوڕهێنەر تۆماركراوه ‌ وەكو ئەوەی سەری هەندنێك لە بەرازە لەدایكبووەكان بە سەری بۆق دەچێت!! هەروەها بەپێی ڕاپۆرتێك كە لەساڵی 1989 بڵاوكراوەتەوه: ‌25 هەزار كیلۆمەتری چوارگۆشە لە زەوی ڕووسیا و دەوروبەری بە تیشكی ئەتۆمیی پیسبوون, بەشێوەیەك: (14600كم) لە ڕووبەری بیلۆ ڕووسیا (ڕووسیای سپی), (8200كم) لە ئۆكرانیا و (4600كم) لە ناوخۆی ڕووسیابە تیشكی ئەتۆمیی (چەرنۆبڵ) پیسبوون. جگە لەدەركەوتنی چەندین جۆری نەخۆشی لەڕیزی مرۆڤ و ئاژەڵانی ناوچەكەدا, لەوانە بەپێی ئامارێكی ساڵی (1994) , (565) مناڵی خوار تەمەنی (15)ساڵ تووشی شێرپەنجەی غودەی دەرەقی بوون لەوانە (333) مناڵیان لە بیلۆ ڕووسیا و (24)یان لە ناوخۆی ڕووسیا و(208) منالی تریان لە ئۆكرانیا .لەبەر گەورەی كارەسات و ڕووداوەكە و, بەبۆنەی تێپەڕبوونی (10ساڵ) بەسەر ئەو ڕووداوەدا ,ئاژانسی نێودەوڵەتی بۆ كارەساتی (چەرنۆبڵ) بەهاریكاری ڕێكخراوی تەندروستیی جیهانی  (WHO)و هەندێك لە وڵاتانی ئەوروپی لە شاری (ڤییەنا)ی پایتەختی نەمسا لە ڕۆژانی (8-12)ی نیسانی 1996 كۆنگرەیەكیان بەست و ساڵانەش لەم ساڵیادەدا كۆنگرەی هاوشێوە دەبەستن .

٣. تاقیكردنەوە ئەتۆمییەكان :

تاقیكردنەوەی مووشەك و چەكە ئەتۆمییەكانی تر لە ژێر زەویدا بێت یان لە قوڵایی دەریاكاندا زیانی زۆری بۆسەر ژینگە و دەوروبەری و, ژینگەی ئاوی و ماسی و زیندەوەران و تەنانەت مرۆڤیش هەیە بۆ نموونه: دەركەوتووە یەكێك لە هۆكارەكانی زۆربوونی زەمین لەرزە و ڕوودانی زریا لە زەریا و دەریاكاندا دەرەنجامی تاقیكارە ئەتۆمییەكانە كە تێیاندا ئەنجامدەدرێت ,هەروەك بەهۆی تەقاندنەوەی بۆمبێكی هایدرۆجینی لەلایەن ئەمریكاوە لە دورگەی (بكینی)بووە هۆی ژەهراویبوون و لەناوچوونی زیاتر لە (100) تەن لەماسی و زیندەوەری ژینگەی ئاوییلە زەریای هێمن .هەروەها ژمارەیەك مناڵی ئەمریكی بەهۆی تەقاندنەوەی بۆمبێكی تاقیكاری ئەتۆمی لەلایەن وڵاتەكەیانەوە لە بیابانی (نیفادا), بووە هۆی دووچاربوونیان بە نەخۆشی شێرپەنجەی خوێن .. . و دەیان ڕووداوی دیكەی هاوشێوە .

٤. ژێر دەریایە ئەتۆمیەكان :

هەندێ‌ لە ژێردەریایەكان بە وزەی ئەتۆمیی كاردەكەن كەهاوكات لە توانایاندایە موشەكی هەڵگری كڵاوەی ئەتۆمیی هەڵبگرن لە حاڵەتی پێكران یاخود تەقاندنەوەی ئەم جۆرە ژێر دەریاییانەدا كارەساتی پیسبوونی ژینگەیی بەتایبەتی لە بواری ئاویدا ڕوودەدات, بۆنموونە: لەساڵی 1968 ژێردەریایی (زانتی) سۆڤێتی لەنزیك كەنارە ئاویەكانی ئەمریكا تەقیەوە, لەئەنجامدا نزیكەی100 دەریاوانی جەنگیی سەرنشینی گیانیان لە دەستدا, بەڵام دواتر بەمەبەستی ئاشكراكردنی نهێنیە سەربازیەكان و چۆنێتی درووستكردنی, تیمە تایبەتیەكانی سەر بە دەزگای موخابەراتی ئەمریكا (CIA) هەستان بەكۆكردنەوەی پارچەكانی ژێر دەریایەكە كە بودجەی ملیۆنان دۆلاری تێچوو.

٥. كەشتیە ئاسمانی و مانگە دەستكردەكان:

 هەندێ‌ لەكەشتیە ئاسمانیەكان, بزوێنەرەكانیان بە وزەی ناوكیی كاردەكەن, بۆیە لەكاتی كەوتنە خوارەوەیاندا هەروەك لەساڵانی ڕابروودا ژمارەیەك ڕووداوی هاوشێوە ڕوویانداوە, كارەساتی پیسبوونی ژینگەیی درووستدەكەن. لەساڵی 1978 مانگێكی دەستكردنی سۆڤێتی بە ناوی (كوزموسی 1954) لەناوچە بەستەڵەكەكانی باكوری كەنەدا كەوتە خوارەوە كەهەڵگری49 كیلۆگرام لە توخمی یۆرانێۆمی تیشكدەری جۆری (235) بوو. هەروەها لەساڵی 1979 مەكۆی ئاسمانیی ئەمریكیی(سكای لاب) لەكەنارەكانی ڕۆژئاوای ئوسترالیا لەناوچەیەكی چۆڵ كەوتەخوارەوە.

٦. دزرانی مادە تیشكدەرەكان :

لەساڵانی ڕابردوودا ولەژمارەیەك لە وڵاتانی جیهان, چەند ڕووداوێكی دزرانی مادە تیشكدەرە گرانبەهاكان ڕوویداوە كە لەلایەن هەندێ‌ لەدەزگاكانی موخابەراتی وڵاتان و, باندە چەكدارییەكانی وەك (مافیا) وە ئەنجامدراون لەوانە :

٦-١. ڕووداوی دزینی مادە تیشكدەەكان لە بەرازیل :

لەمانگی ئەیلوولی ساڵی 1987 لە پەیمانگایەكی چارەسەركدنی لووە شێرپەنجەییەكان لە بەرازیل, دوو دز هەستان بە دزینی مادەی تیشكدەری جۆری (سیزیۆم 137) و سەرجەم كەلوپەلەكانی خۆپارێزی تیشكەوەری لە و پەیمانگەیە, بەم هۆیەوە تیشكی سیزیۆمی ڕەنگ شین لە ئامێرەكەوە بۆ ناوچەی دەوروبەری پەیمانگاكە دزەی كرد, لە ئەنجامدا هەردوو دزەكە و هاووڵاتییەكی تر گیانیان لەدەستدا و (40) هاووڵاتی تر بەم تیشكە ژەهراوی بوون . 

٦-٢. ڕووداوی دزینی مادە تیشكدەرەكان لە یەكێتی سۆڤیەتی پێشوو :

لەدوای هەڵوەشانەوەی وڵاتی یەكێتی سۆڤیەت و, داڕووخانی باری ئابووری ئەو وڵاتە و بڵاوبوونەوەی دیاردەی بێكاری و گەندەڵی جۆراوجۆر لە دامودەزگاكانی لە سۆڤێتدا, هەندێك باند و گروپ بە هاوكاری و هاوبەشی دەزگای موخابەراتی یەكێتی سۆڤیەت ناسراو بە (KGB) و دەزگای موخابەراتی ئەڵمانیا(BND)  بە ڕێككەوتن لەگەڵ ژمارەیەك لە زانایان و پسپۆڕانی دەزگای ئەتۆمی سۆڤیەت و چیكۆسلۆڤاكیا هەستان بە دزینی بڕێكی زۆر لە توخمی ئەتۆمی لە جۆرەكانی (یۆرانیۆم , پلۆتۆنیۆم و لیسیۆم) ودواتر فرۆشتنی لە بازاڕی ڕەشدا لەدەرەوەی ئەو وڵاتە و دەستاودەست پێكردنی لە وڵاتانی تری جیهانی وەك: ئەڵمانیا, ئیتالیا, توركیا و ئێران و ...هتد .ئەم دیاردەیە بەشێوەیەكی بەربڵاو و ترسناك لە ناوخۆی سۆڤیەتی هەڵوەشاوە پەرەی سەند هەروەكو بە پێی ئامارێك تەنیا لەنێوان ساڵانی (1991-1994) زیاتر لە (700) ڕووداوی دزینی مادەی تیشكدەر لەو وڵاتە ڕوویداوە .

٧. گواستنەوەی مادە تیشكدەرەكان :

لەمانگی ئەیلوولی ساڵی 1987 لە ویلایەتی میسیسیبی ئەمریكا, لە كاتی گواستنەوەی بڕێك دەرمان كە مادەی تیشكدەر لە درووستكردنیدا بەكارهاتبوو كە لەناو ئۆتۆمبێلێكی بارهەڵگردا بوو لە ڕێگەدا ئۆتۆمبێلێكی تری بارهەڵگر خۆی پێدا كێشا, بەم هۆیەوە بۆ ماوەی (16) كاتژمێر ڕێگەی هاتووچۆكردن لە نزیك شوێنی ڕووداوەكە قەدەغەكراو ناوچەكە لە هاووڵاتیان چۆڵكرا, پاش ئەوەی بڕێك مادەی تیشكدەر بەم هۆیەوە لە ناوچەكە بڵاوبوویەوە, تیمەكانی تایبەت هەستان بە هەڵكەندن و لابردن و دواتر گواستنەوەی چینێك لە خۆڵ و خاشاكی شوێنی ڕووداوەكە و فڕێدانی لە شوێنێكی دوورە دەستی تایبەت و داپۆشینی ناوچەكە و خۆڵە لابراوەكە بە خۆڵ و گڵی نوێ‌ .

سەرچاوە تیشكدەرە بەكارهێنراوەكان لەبواری پیشەسازی و پزیشكی :

هەندێك لەو ئامێرو كەرەستە و سەرچاوە تیشكدەرانەی كە بۆ مەبەستی پیشەسازی و پزیشكی بە تایبەت لەبواری دەستنیشانكردن و چارەسەكردنی نەخۆشییەكاندا بەكاردەهێنرێن لەوانە ئامێری تیشكی نەزانراو(سینی  یانx-ray ) كە بۆ دەستنیشانكردنی شوێن و چۆنێتی شكانی ئێسكی مرۆڤ بەكاردەهێنرێت، سەرچاوەیەكی تیشكدەری بەردەوامە و ئەگەر كارمەندی وێنەگری تیشكدەری تەندروستی یاخود نەخۆش زیاد لە پێویست بەتایبەتی ئافرەتی دووگیان خۆی بەر ئەم تیشكە بدات دووچاری زیانی مەترسیداری وەك لەبارچوون یان كەم ئەندامبوونی كۆرپەلەكەی دەكات .هەروەك ئەم جۆرە تیشكە لەبواری پزیشكی دادوەری و ناسینەوەی تەرمەكان و هۆكاری مردنی كەسەكان و دۆزینەوەی شوێنی گوللە و پارچەكانی لە لەشی مرۆڤ و, چارەسەركردنی هەندێ‌ لە لووە شێرپەنجەییەكاندا بە بڕێكی دیاریكراو و سنووردار لەلایەن پزیشك و پسپۆڕانی بواری نووژدارییەوە بەكاردەهێنرێت. هەروەها لەبواری گرتنەبەری ڕێ‌ و شوێنی ئاسایشی گەشتیاران و پاراستنی فڕۆكە و فڕۆكەخانەكاندا ئەم جۆرە تیشكە لە ئامێرە تەكنەلۆژیە پێشكەوتووەكانی بواری پشكنینی گەشتیار و جانتا و كەلوپەلەكانیاندا دیسان بەكاردێت.